Ukrainadagi mojaro qasddan yoki beixtiyor yadroviy urushga aylanib ketishi mumkin, chunki xavfli xatti-harakatlar kuchayishi mumkin. Ushbu fikrlarni Yadro qurollarini bekor qilish boʻyicha xalqaro kampaniyaning (ICAN) siyosat va tadqiqot koordinatori Alisiya Sanders-Zakre aytib oʻtdi.
Shu yilning yanvar oyida Rossiyaning BMTdagi (Jeneva) doimiy vakili Gennadiy Gatilov hozirda eng katta yadroviy xavf Ukraina inqirozida AQSH va NATOning kuchayish strategiyasidan kelib chiqayotganini, bu esa yadroviy kuchlar oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy qarama-qarshilikni keltirib chiqarishi mumkinligini aytgandi.
Sanders-Zakrening soʻzlariga koʻra, soʻnggi ikki yil ichida xalqaro hamjamiyat tomonidan keskin qoralangan yadroviy kuchayish bilan bogʻliq ritorika va xavfli xatti-harakatlar kuchaygan.
“Bunday avj olish tasodifiy yoki ataylab yadroviy mojaro kelib chiqish xavfini oshiradi. Yadro quroliga ega boʻlgan barcha davlatlar va ularning ittifoqchilari oʻzlarining qisqa muddatli ritorika va harakatlarida ehtiyotkor boʻlishlari va yadro arsenallarini yoʻq qilishlari kerak, bu esa yadroviy eskalatsiyaning oldini olishning yagona ishonchli yoʻli”, — deydi u.
Sanders-Zakrening qoʻshimcha qilishicha, bugungi kunda yadro quroliga ega barcha davlatlar yangi, xavfliroq yadro qurollarini yaratayotgani va bir qancha yadroviy qurolga ega davlatlar faol toʻqnashuvlar olib borayotganini hisobga olsak, yadro qurolidan foydalanish xavfi ayniqsa yuqori.
“Yadro kuchayishini doimiy ravishda toʻxtatish va yadro urushining oldini olishning kafolatlangan yagona yoʻli yadroviy qurolni yoʻq qilishdir. Yadro qurolini taqiqlash toʻgʻrisidagi shartnoma (YQTTSH) yadro qurolini yoʻq qilishning tekshirilishi mumkin boʻlgan yagona koʻp tomonlama hujjatidir. Birlashgan Millatlar Tashkilotining barcha aʼzolarining deyarli yarmi qoʻshilgan.Yadro qurolini yoʻq qilishga erishish uchun barcha davlatlar ushbu shartnomaga qoʻshilishi kerak”, deydi ICAN eksperti.
YQTTSH 2017-yil iyul oyida qabul qilingan. Keyin uni 122 davlat qoʻllab-quvvatladi. Bir davlat, Niderlandiya qarshi ovoz berdi, Singapur esa betaraf qolgan. Koʻp davlatlar, jumladan, Rossiya va AQSH bu konferensiya ishida qatnashmadi. Ular YQTTSH mavjudligini hisobga olib, yangi hujjat qabul qilish zarurati yoʻqligini taʼkidladilar. Ayni paytda YQTTSHni 93 davlat imzolagan va ulardan 70 tasi ratifikatsiya qilgan. Hujjat 2021-yil 22-yanvardan kuchga kirdi.
2018-yil oktyabr oyida Rossiya, Buyuk Britaniya, Xitoy, AQSH va Fransiya birgalikda ushbu shartnomaga qarshi ekanliklarini va imzolamasliklarini eʼlon qilishdi.
Rossiya Tashqi ishlar vazirligi “YQTTSH ishlab chiqish va ilgari surish xato” deb hisoblaydi. Departamentning taʼkidlashicha, “yadro quroliga ega boʻlgan mamlakatlarning ishtirokisiz va fikrlarini hisobga olmasdan tuzilgan shartnoma yadro qurolini cheklash va qisqartirish jarayoniga hech qanday hissa qoʻsha olmaydi”.
Rossiya Tashqi ishlar vazirligiga koʻra, “yadroviy qurolsizlanish yoʻlidagi haqiqiy taraqqiyotga faqat konsensus qarorlari asosida, xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash, istisnosiz barcha davlatlar xavfsizligini oshirish sharoitida erishish mumkin”.
2022-yilning 3-yanvar kuni Rossiya, Xitoy, Buyuk Britaniya, Fransiya va AQSH yetakchilari yadro quroliga ega davlatlar oʻrtasida urushning oldini olish boʻyicha qoʻshma bayonot berdi. Bayonotda qayd etilishicha, yadroviy beshlik davlati strategik xavflarni kamaytirishni oʻz masʼuliyati deb biladi. Bundan tashqari, yadroviy davlatlar yadro qurolini tarqatmaslik, qurolsizlantirish va nazorat qilish boʻyicha ikki va koʻp tomonlama kelishuvlarga, jumladan, YQTTSHga rioya qilish muhimligini yana bir bor tasdiqladilar.
